Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μαρξιστές θεωρητικούς της μεταπολεμικής περιόδου. Γεννημένος στις 21 Σεπτεμβρίου του 1936, ο Νίκος Πουλαντζάς με το καινοτόμο έργο του επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την πολιτική επιστήμη, τη φιλοσοφία και της δημόσια συζήτηση όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και την Ευρώπη και εκτός αυτής, με τις ιδέες του να εξακολουθούν να έχουν ισχυρό αντίκτυπο.
Στις 3 Οκτώβριου του 1979, ο Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και Διευθυντής Σπουδών στο Ecole Pratique des Hautes Etudes, έδωσε τέλος στη ζωή του. Σε ηλικία μόλις 43 ετών είχε ήδη αφήσει το στίγμα του για τη συνεισφορά του στην ανάλυση του καπιταλιστικού κράτους, των ολοκληρωτικών καθεστώτων, των κοινωνικών τάξεων, των σχέσεων εξουσίας και της σοσιαλιστικής στρατηγικής.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Νίκος Πουλαντζάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1936 σε μια μεσοαστική οικογένεια. Ο πατέρας του, Αριστείδης Πουλαντζάς, υπήρξε διακεκριμένος δικηγόρος. Στα νεανικά του χρόνια βίωσε μια χώρα που σπαραζόταν από τον εμφύλιο πόλεμο και την πολιτική αστάθεια, γεγονότα που διαμόρφωσαν τον τρόπο σκέψης του για την πολιτική και τις κοινωνικές αντιθέσεις.
Ολοκληρώνοντας τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το οποίο αποφοίτησε το 1957 με άριστα. Δικηγόρος δεν έγινε ποτέ. Αφού ολοκλήρωσε τη θητεία στο Πολεμικό Ναυτικό έφυγε για τη Δυτική Γερμανία, όπου παρακολούθησε σεμινάρια φιλοσοφίας και φιλοσοφίας του δικαίου στα πανεπιστήμια Μονάχου και Χαϊδελβέργης.
Το διδακτικό του έργο αρχίζει το 1962, ως βοηθός στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης. Έξι χρόνια αργότερα ξεκίνησε να διδάσκει κοινωνιολογία στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (Βενσέν), ενώ συνέχιζε το πλούσιο ερευνητικό του έργο.
Στη Γαλλία ήρθε σε επαφή με το έργο σημαντικών μαρξιστών στοχαστών της εποχής, όπως ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, ο Αντόνιο Γκράμσι κ.α. Ιδιαίτερα ο Αλτουσέρ άσκησε σημαντική επιρροή στη σκέψη του, ωστόσο ο Νίκος Πουλαντζάς σταδιακά αποστασιοποιήθηκε από τις κλασικές μαρξιστικές προσεγγίσεις και άνοιξε έναν νέο θεωρητικό δρόμο. Η ενασχόλησή του με τον μαρξισμό και την πολιτική θεωρία εντάθηκε, και σύντομα έγινε μια από τις κεντρικές φωνές στην κριτική ανάλυση του κράτους και της πολιτικής εξουσίας.
Ριζοσπαστική συμβολή στη Θεωρία του Κράτους
Σε αντίθεση με τις κλασικές μαρξιστικές θεωρίες που αντιμετώπιζαν το κράτος ως ένα απλό εργαλείο της κυρίαρχης τάξης, αλλά και τη φιλελεύθερη εκδοχή περί ουδετερότητας του κράτους, ο Νίκος Πουλαντζάς εισήγαγε την έννοιας της «σχετικής αυτονομίας» του κράτους, το οποίο λειτουργεί ως ένας χώρος, μια «αρένα», όπου εκφράζονται και ανταγωνίζονται, μέσω πολύπλοκων σχέσεων, οι κοινωνικές – ταξικές δυνάμεις. Αυτή η θεώρηση του κράτους ως πεδίου ταξικών αντιπαραθέσεων, αντί ως ενός απλού οργάνου καταστολής για την άρχουσα τάξη, ήταν καινοτόμα για την εποχή και αμφισβήτησε την παραδοσιακή μαρξιστική ανάλυση του κράτους.
Ένα άλλο κεντρικό σημείο της σκέψης του Πουλαντζά ήταν η έννοια των «ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους». Ο Πουλαντζάς, επηρεασμένος από τη σκέψη του Αλτουσέρ, υποστήριξε ότι το κράτος δεν ασκεί μόνο φυσική βία για να διατηρήσει την κυριαρχία του, αλλά χρησιμοποιεί και ιδεολογικούς μηχανισμούς για να νομιμοποιήσει τις εξουσιαστικές του πρακτικές. Το κράτος, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, διαμορφώνει και ελέγχει την ιδεολογία των πολιτών μέσω θεσμών όπως το εκπαιδευτικό σύστημα, τα μέσα ενημέρωσης και τη θρησκεία. Οι ιδεολογικοί αυτοί μηχανισμοί βοηθούν στη διαιώνιση της καπιταλιστικής κυριαρχίας, πείθοντας τους πολίτες να αποδέχονται την κοινωνική ανισότητα ως φυσική και αναπόφευκτη.
Ο Πουλαντζάς επεσήμανε ότι το κράτος λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίζει την κυριαρχία της άρχουσας τάξης, αλλά αυτή η κυριαρχία δεν είναι άμεση και καθοριστική, καθώς το κράτος προσπαθεί να εξισορροπήσει τις απαιτήσεις διαφόρων κοινωνικών ομάδων για να διατηρήσει τη νομιμότητά του και να αποτρέψει τις επαναστατικές ανατροπές.
Η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της, κατά τον Πουλαντζά, μέσω της συμμετοχής στης δημοκρατική διαδικασία και όχι υποχρεωτικά μέσω βίαιων επαναστάσεων, θα πρέπει να επιδιώξουν τον ριζικό ανασχηματισμό του κράτους για το πέρασμα στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Συνοπτικά, όπως ο ίδιος επισήμανε σε αντίθεση με τους υποστηρικτές του παραδοσιακού σοβιετικού εγχειρήματος, «ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός».
Ο φασισμός ως κρίση της κυρίαρχης τάξης
Μια ακόμη σημαντική συμβολή του ήταν η ανάλυση της φασιστικής εξουσίας και της κρίσης των δημοκρατικών συστημάτων. Ο Πουλαντζάς, μέσω του έργου του «Φασισμός και Δικτατορία», προσέφερε μια βαθιά ανάλυση της φασιστικής μορφής εξουσίας, εξετάζοντας τον ρόλο της άρχουσας τάξης, του κράτους, του στρατού, της αστυνομίας και της δικαιοσύνης στον εκφασισμό της πολιτικής εξουσίας.
Ο φασισμός στη ανάλυσή του παρουσιάζεται ως το αποτέλεσμα μιας βαθιάς οικονομικής και ιδεολογικής κρίσης της κυρίαρχης τάξης. Όταν πλέον αυτή δεν μπορεί να επιβάλει την εξουσία της μέσω των συμβατικών αστικών θεσμών, τότε το κράτος μετατρέπεται σε φασιστικό για τη διατήρηση της ηγεμονίας και της καπιταλιστικής κοινωνίας. Στην πραγματικότητα ο φασισμός δεν είναι μια «παρεκτροπή», μια «ανωμαλία», αλλά το προϊόν των δομικών αντιφάσεων του καπιταλισμού.
Το τέλος και η κληρονομιά του
Ο Νίκος Πουλαντζάς έδωσε τέλος στη ζωή του στις 3 Οκτωβρίου του 1979. Κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες πήδηξε στο κενό από όροφο μιας πολυκατοικίας του Παρισίου. Ήταν μόλις 43 ετών και πριν από δύο χρόνια είχε αποκτήσει μια κόρη, την Αριάδνη, με τη σύντροφό του τη γαλλίδα φιλόσοφο και φεμινίστρια Ανί Λεκλέρ (1940-2006).
Το τραγικό του τέλος άφησε ένα μεγάλο κενό στην πολιτική θεωρία, αλλά η σκέψη του συνεχίζει να εμπνέει τους ερευνητές, τους πολιτικούς ακτιβιστές και τους διανοούμενους παγκοσμίως. Η κληρονομιά του Πουλαντζά είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Αριστερά, καθώς πρόσφερε θεωρητικά εργαλεία που εξακολουθούν να είναι επίκαιρα στην ανάλυση της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας και των δυνατοτήτων για κοινωνική αλλαγή. Η εμβάθυνση στη σχέση μεταξύ κράτους, εξουσίας και ιδεολογίας εξακολουθεί να αποτελεί κρίσιμο σημείο για τη μελέτη των πολιτικών θεσμών και των ταξικών αντιθέσεων.
Με το έργο του, ο Νίκος Πουλαντζάς άφησε μια ανεξίτηλη σφραγίδα στη μαρξιστική θεωρία και στις πολιτικές επιστήμες, και η συνεισφορά του αναγνωρίζεται ευρέως, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς.
Βιβλία του Νίκου Πουλαντζά
- Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις
- Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό
- Το κράτος, η εξουσία, ο Σοσιαλισμός
- Φασισμός και δικτατορία
- Η κρίση των δικτατοριών: Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία
- Για τον Γκράμσι: Μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ
- Η κρίση του Κράτους
- https://www.ieidiseis.gr/ellada/264100/san-simera-aftoktonise-o-nikos-poulantzas-o-sosialismos-i-tha-einai-dimokratikos-i-den-tha-einai-sosialismos
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου